बहुजनांचे राजे राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज

राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज यांच्या जयंती निमित्त विनम्र वंदन .राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज यांचा जन्म दि.26 जून 1874 रोजी कागल येथील घाटगे घराण्यामध्ये झाला.त्यांचे मूळ नाव यशवंत होते.त्यांच्या वडिलांचे नाव जयसिंगराव (आप्पासाहेब ) तर आईचे नाव राधाबाई होते.छत्रपती शाहू महाराज यांचा जन्मदिवस सामाजिक न्याय दिवस म्हणून साजरा करण्यात येतो.

       कोल्हापूर संस्थानाचे चौथे राजे शिवाजी महाराज यांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या पत्नी आनंदीबाई यांनी दि.17 मार्च 1884 रोजी यशवंतरावांना दत्तक घेतले व त्यांचे ” शाहू ” हे नाव ठेवण्यात आले.सन1889 ते 1893 या चार वर्षाच्या कालखंडात धारवाड येथे शाहू महाराजांचा शैक्षणिक आणि शारीरिक विकास झाला.

शिक्षण सुरू असतानाच दि.1 एप्रिल 1891 रोजी बडोद्याच्या गुणाजीराव खानविलकर यांच्या लक्ष्मीबाई या मुलीशी शाहू महाराजांचा विवाह झाला. त्यावेळी त्यांचे वय 17 वर्षाचे होते  आणि लक्ष्मीबाईंचे वय बारा वर्षाहून कमी होते.दि.2 एप्रिल 1894 रोजी त्यांचा राज्यरोहण समारंभ झाला.राज्याभिषेक झाल्यानंतर इ.सन 1922 सालापर्यंत म्हणजे 28 वर्षे ते कोल्हापूर संस्थानाचे राजे होते.मुंबई येथे दि.6 मे 1922 रोजी छ.शाहू महाराजअनंतात विलीन झाले.

           छत्रपती शाहू महाराजांचे शिक्षण ब्रिटीश अधिकारी फ्रेजर यांच्या मार्गदर्शनामध्ये झाले.त्यांचे पुढील शिक्षण राजकोटच्या राजकुमार कॉलेजमध्ये व धारवाड येथे झाले.यामुळे छत्रपती शाहू राजांचे व्यक्तिमत्व विकसित झाले होते.

        छत्रपती शाहू महाराजांनी आर्य समाज आणि सत्यशोधक समाजाला पाठिंबा देऊन मराठा समाजाच्या हक्कांसाठी प्रचार केला व कार्य केले.छत्रपती शाहू महाराजांनी बहुजन समाजात शिक्षण प्रसार करण्यावर विशेष भर दिला.त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत केले.स्त्री शिक्षणाचा प्रसार व्हावा म्हणून त्यांनी राजाज्ञा काढली.अस्पृश्यता नष्ट करण्याच्या दृष्टीने त्यांनी इसवी सन 1919 ला सवर्ण व अस्पृश्यांच्या वेगळ्या शाळा भरवण्याची पद्धत बंद केली.बहुजन समाजाला राजकीय निर्णय प्रक्रियेत सामावून घेण्यासाठी त्यांनी इ.स. 1916 साली निपाणी येथे ” डेक्कन रयत असोसिएशन “या संस्थेची स्थापना केली.

          लोकशाहीवादी असलेले राजर्षी छ.शाहू महाराज हे समाजसुधारक होते.सन.1984 म्हणजे त्यांच्या राज्यभिषेका पासून त्यांच्या सन.1922 म्हणजे मृत्यूपर्यंत त्यांनी कोल्हापूर संस्थानातील मागास जातीतील लोकांसाठी कार्य केले.जात पंथां  ची पर्वा न करता सर्वांना प्राथमिक शिक्षण मोफत दिले.शाहू महाराज एक सक्षम राज्यकर्ते होते.ब्रिटिश राज्यसत्तेच्या काळामध्ये सर्व सामान्य जनतेला न्याय मिळवून देण्यासाठी आणि बहुजन समाजाच्या सामाजिक उन्नतीसाठी छत्रपती शाहू महाराजांनी प्रयत्न केले. सामाजिक परिवर्तनाला त्यांच्या काळात फार मोठी गती प्राप्त झाली होती.

       सन 1896 चा दुष्काळ व नंतर आलेली प्लेगची साथ या काळात त्यांची  कसोटी लागली आणि त्यात ते पूर्णपणे यशस्वी झाले.दुष्काळी कामे,स्वस्त धान्य दुकाने,तगाईवाटप,निराधार आश्रमाची स्थापना हे कार्य पाहता  “राजा असावा तर असा ” असेच प्रजेला वाटत होते.

              ब्रिटिश राज्यसत्तेच्या काळामध्ये सामान्य जनतेला न्याय मिळवून देण्यासाठी आणि बहुजन समाजाच्या सामाजिक उन्नतीसाठी छत्रपती शाहू राजांनी प्रयत्न केले.सामाजिक परिवर्तनाला गती प्राप्त करून दिली तसेच सनातनी वर्गाच्या विरोधाला न जुमानता दलित (अस्पृश्य ) व मागासवर्गीय समाजाच्या विकासासाठी महत्त्व पूर्ण कार्य केले.

         छत्रपती शाहू महाराजांना ” राजर्षी ” ही कानपूरच्या कुर्मी क्षत्रीय समाजाने दिलेली उपाधी  त्यांच्या राज्यभिषेकाच्या वेळी त्यांना त्यांच्या क्षात्र गुरुने दिली. महाराष्ट्राला तीन प्रमुख समाज सुधारकांचा वैचारिक वारसा लाभला असल्यामुळे या महाराष्ट्र राज्याला ” फुले -शाहू- आंबेडकरांचा महाराष्ट्र “असे म्हटले जाते.

   छत्रपती शाहू महाराजांनी कृषी विकासासाठी विविध कार्य केले. “शाहू छत्रपती स्पिनिंग अँड विव्हिंग मिल ” ,शाहूपुरी व्यापार पेठ,शेतकऱ्यांची सहकारी संस्था, शेतकी तंत्रज्ञानाच्या संशोधनासाठी ” किंग एडवर्ड एग्रीकल्चर इन्स्टिट्यूट “इत्यादी संस्था कोल्हापूरमध्ये स्थापन करण्यात त्यांचा प्रमुख वाटा होता.राधानगरी धरणाची उभारणी त्यांनी केली. शेतकऱ्यांना कर्ज उपलब्ध करून दिले.अशा विविध उपक्रमातून फार मोठ्या प्रमाणात कृषीविकास  केला.

    छत्रपती शाहू महाराजांनी डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांना त्यांच्या शिक्षणासाठी तसेच  “मूकनायक “या वृत्तपत्रासाठी सहकार्य केले.डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांना छत्रपती शाहू महाराजांनी माणगावच्या परिषदेमध्ये  ” अखिल भारताचे पुढारी ” म्हणून घोषित केले. यापुढील काळामध्ये बाबासाहेबांनी दलित,उपेक्षित ( SC,ST,OBC ) या समाजाचे नेतृत्व करावे असे आवाहनही केले होते.त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात संगीत,चित्रपट, चित्रकला,लोककला आणि कुस्ती या क्षेत्रातील कलावंतांना राजाश्रय देऊन त्यांना प्रोत्साहन देण्याचे महान कार्य केले. त्यांनी कोल्हापूर,बेळगाव या भागातील स्वातंत्र्यवीरांना वेळोवेळी आर्थिक मदत केली.

     समता,बंधुता,धर्मनिरपेक्षता व सर्व घटकांना विकासाची समान संधी ही तत्वे छत्रपती शाहू महाराजांनी स्वतःच्या संस्थानामध्ये तत्कालीन काळात अंमलात आणलेली होती म्हणून त्यांचा देशभरात ” महाराजांचे महाराज ” असा गौरव करण्यात येतो.संस्थानातील रयतेला व उपेक्षित समाजाला त्यांचे हक्क व न्याय मिळवून देण्याचे कार्य शाहू राजांनी केले.आपल्या संपूर्ण कार्यामध्ये त्यांनी समाजातील बहुजन समाजाला त्यांच्या न्याय व हक्क मिळून देण्यासाठी आपल्या अधिकाराचा पूर्णपणे वापर केला म्हणून त्यांचा लोककल्याणकारी राज्यकर्ते म्हणून त्यांच्या कार्याचा गौरव समकालीन लेखक व इतिहासकारांनी केलेला आहे .

    छत्रपती शाहू महाराजांनी सुमारे 28 वर्षे राज्य कारभार केला.त्यांना बहुजनांच्या शिक्षणाविषयी तळमळ होती म्हणूनच कोल्हापूर संस्थांनात सक्तीच्या मोफत शिक्षणाचा कायदा केला तसेच पाचशे ते पाच हजार लोकवस्तीच्या गावांमध्ये शाळा काढल्या.जे पालक आपल्या मुलांना शाळेत पाठवणार नाहीत त्या पालकांना प्रति मास एक रुपया दंड आकारण्याची कायदेशीर तरतूद केली.अस्पृश्यांना स्वतंत्र व्यवसाय करण्यास प्रोत्साहन दिले.दुकाने, हॉटेल काढण्यासाठी प्रोत्साहन दिले तसेच आर्थिक मदत देखील केली.अस्पृश्यांना शिवणयंत्र देऊन स्वतंत्र व्यवसाय करण्यासाठी प्रोत्साहन दिले. राजवाड्यातील कपडे त्यांच्याकडून शिवून घेण्यास सुरुवात केली.

       कांबळे या अस्पृश्य व्यक्तीला कोल्हापुरात मध्यवस्तीत चहाचे दुकान काढून दिले.तेथे जाऊन स्वतः चहा पिले.त्यामुळे इतरांनीही या अस्पृश्याच्या दुकानात चहा पिण्यास सुरुवात केली.स्व आचरणातून अस्पृश्यता नष्ट करण्याचा त्यांनी पूर्णपणे प्रयत्न केला.अस्पृश्य सुशिक्षित तरुणांची तलाठी म्हणून नेमणूक केली.सन -1911 मध्ये राजाराम हायस्कूल आणि राजाराम कॉलेजमधील मागासवर्गीय विद्यार्थ्यांना फ्रीशीप देण्याचा आदेश जारी केला.आंतरजातीय विवाहांना कायदेशीर मान्यता दिली.त्यांनी दलितांच्या उन्नतीसाठी खूप प्रयत्न केले. महसूल कलेक्टर (कुलकर्णी ) यांच्या पदव्या व कार्यकाळांचे भविष्य वंशपरंपरागत हस्तांतरण बंद केले.

         गुन्हेगारांना शासन करणारे सत्ताधीश चोहिकडे पाहायला मिळाले परंतु गुन्हेगारांना प्रेमाने – मायेने आपलेसे करून समाजामध्ये त्यांना सामाजिक दर्जा देणारे त्यांच्यात स्वाभिमान निर्माण करणारे राजा म्हणजे छत्रपती शाहू महाराज होतं. वेदोक्त मंत्र म्हणण्याच्या अधिकारावरून झालेला वेदोक्त संघर्ष राजश्री शाहूंच्या काळात झाला.हे महाराष्ट्राच्या सामाजिक जीवनातील वादळ होते.या प्रकरणामुळे सत्यशोधक चळवळ आणखी प्रभावी झाली,प्रखर झाली.बहुजन व अस्पृश्य समाजाचा सर्वांगीण विकास साधण्याचे कार्य करताना त्यांनी एका अर्थाने क्रांतिसूर्य महात्मा जोतीराव फुले यांची परंपरा पुढे चालवण्याचा प्रयास केला.अशाप्रकारे सत्यशोधक चळवळीला छत्रपती शाहू महाराजांनी प्रत्यक्ष सहकार्य केले. कोल्हापूर संस्थानमध्ये सत्यशोधक चळवळीचा प्रसार आणि प्रचार करण्याचे महत्त्वाचे कार्य त्यांनी केले.त्यांच्या नेतृत्वाखाली संपूर्ण कोल्हापूर संस्थांमध्ये सत्यशोधक चळवळ उभी राहिली आणि ती त्यांनी पुढे नेण्याची कामगिरी पार पाडली.पुढे या सत्यशोधक चळवळीचा प्रचार आणि प्रसार करण्याची महत्त्वाची जबाबदारी कर्मवीर भाऊराव पाटील यांनी पार पाडली,यासाठी त्यांनी समाजाचा विकास हे छत्रपती शाहू महाराजांनी मागासलेल्या सर्व लोकांना विकासाच्या प्रवाहात आणावयाचे असेल तर त्यांच्यासाठी राखीव जागांची तरतूद केली पाहिजे हा सर्वव्यापी दृष्टिकोन डोळ्यासमोर ठेवून दि.6 जुलै 1902 रोजी कोल्हापूर संस्थानात मागास जातींना 50 टक्के जागा राखीव ठेवण्याची घोषणा केली व त्याची  त्वरित अंमलबजावणी करून संबंधित सर्व अधिकाऱ्यांकडून अहवाल मागविले.आरक्षणाद्वारे नोकऱ्या देण्याचा त्यांनी प्रयत्न केला.या दृष्टीने संपूर्ण भारतामध्ये  “आरक्षणाचे जनक ” म्हणून त्यांचा गौरव केला जातो. सामाजिक न्यायाची भूमिका घेऊन शाहू राजांनी सामाजिक समतेसाठी फार मोठ्या प्रमाणात प्रयत्न केले.

       राजर्षी छत्रपती शाहू महाराजांनी शैक्षणिक क्षेत्रातही महान कार्य केले.त्यांनी प्राथमिक शाळा,माध्यमिक शाळा,पुरोहित शाळा,सरदार शाळा,पाटील शाळा,संस्कृत शाळा,सत्यशोधक शाळा,सैनिक शाळा,बालवीर शाळा अशा अनेक शाळांची स्थापना केली व सर्वांना शिक्षणाच्या प्रवाहात आणले.

      छत्रपती शाहू महाराजांनी या शाळा सुरू केल्यानंतर प्रत्येक जातीपंथातील मुला मुलींनी तेथे शिक्षण घेतले पाहिजे म्हणून त्यांच्या राहण्याची सोय करण्यासाठी त्यांनी विविध शैक्षणिक वसतिगृहे स्थापन केली. उदा .विक्टोरिया मराठा बोर्डिंग हाऊस -1901,दिगंबर जैन बोर्डिंग, वीरशैव लिंगायत विद्यार्थी वसतीगृह, मुस्लिम बोर्डिंग,मिस क्लार्क होस्टेल,दैवज्ञ शिक्षण समाज बोर्डिंग,श्री नामदेव बोर्डिंग,पांचाळ ब्राह्मण वसतीगृह,श्रीमती सरस्वतीबाई गौड सारस्वत ब्राह्मण विद्यार्थी वसतीगृह,इंडियन ख्रिश्चन हॉस्टेल,कायस्त प्रभू विद्यार्थी वसतीगृह,आर्यसमाज गुरुकुल, वैश्य बोर्डिंग,ढोर-चांभार बोर्डिंग,शिवाजी वैदिक विद्यालय वसतीगृह ,श्री प्रिन्स शिवाजी मराठा बोर्डिंग हाऊस,इंडियन ख्रिश्चन हॉस्टेल,सोमवंशीय   आरक्षत्रीय बोर्डिंग,श्री देवांग बोर्डिंग, उदाजी मराठा वसतीगृह – नाशिक,चौथे शिवाजी महाराज मराठा वसतीगृह – अहमदनगर, वंजारी समाज वसतीगृह – नाशिक,श्री शाहू छत्रपती बोर्डिंग – नाशिक ,चोखामेळा वसतीगृह – नागपूर , छत्रपती ताराबाई मराठा बोर्डिंग – पुणे , नाभिक विद्यार्थी वसतीगृह 1921.अशाप्रकारे

1901 पासून 1921 पर्यंत अशा अनेक वसतीगृहांची स्थापना केल्यामुळे छत्रपती शाहू महाराजांना “वसतीगृह चळवळीचे जनक ” म्हणतात.या वसतीगृह चळवळीमुळे शैक्षणिक क्षेत्रात तत्कालीन काळात त्यांनी शैक्षणिक क्रांती घडवून आणली.

     छत्रपती शाहू महाराजांच्या काळात परिस्थितीमुळे जातीव्यवस्थेची शिकार झालेल्या अनेक जाती-जमाती त्या काळात चोऱ्या-दरोडे अशा चुकीच्या मार्गाचा अवलंब करीत होत्या.सनातनी वर्णव्यवस्थेने त्यांना उपेक्षित ठेवून शिक्षण,सत्ता व संपत्तीचा अधिकार नाकारला होता म्हणूनच त्यांचे जीवन नैराश्यमय आणि दुःखी झाले होते.त्यामुळे त्यांनी चोऱ्या – दरोड्याचा मार्ग अवलंबिला होता म्हणूनच ब्रिटिश सरकारने या जमातीवर गुन्हेगारीचा शिक्का मारला.त्यांना रोज गाव कामगाराकडे हजेरी लावावी लागत असे.छत्रपती शाहू महाराजांना या लोकांविषयी कणव होती कारण ते खऱ्या अर्थाने उपेक्षितांचे राजे होते त्यामुळे छ .शाहूंनी अशा वंचित लोकांची हजेरी पद्धत बंद केली. या जाती -जमातीच्या लोकांना एकत्र करून गुन्हेगारीपासून त्यांना पराववृत्त करून त्यांना संस्थानात नोकऱ्या दिल्या, त्यांच्यातून त्यांनी पहारेकरी, रखवालदार,रथाचे सारथी निर्माण केले.त्यांना घरे बांधून दिली . या लोकांच्या राहण्याची सोय केली . पोटा – पाण्याची सोय केली त्यामुळे गुन्हेगार म्हणून शिक्का बसलेल्या लोकांना माणूस म्हणून समाजात छत्रपती शाहू महाराजांमुळे सन्मानाने वावरता येऊ लागले.शाळा,दवाखाने, पानवठे, सार्वजनिक विहिरी, सार्वजनिक इमारती या ठिकाणी अस्पृश्यांना समानतेने वागवावे असा आदेश शाहू महाराजांनी कोल्हापूर संस्थानात काढला .1917 साली त्यांनी पुनर्विवाह कायदा करून विधवा विवाहाला कायदेशीर मान्यता मिळून दिली.तसेच त्यांनी देवदासी प्रथा बंद करण्यासाठी कायद्याची निर्मिती केली.शाहू महाराजांच्या काळात धर्माच्या नावाखाली देवांना मुले -मुली वाहण्याची विचित्र पद्धत भारतात सुरू होती परंतु राजांनी आपल्या संस्थांनमध्ये “जोगत्या मुरळी प्रतिबंध कायदा ” करून ही पद्धत बंद पडली.जातीभेदाचे प्रस्थ नष्ट होण्यासाठी आपल्या संस्थानात आंतरजातीय,आंतरधर्मीय विवाहास कायदेशीर मान्यता दिली.तसा कायदा पारित केला अशा अनेक कार्याच्या माध्यमातून त्यांनी स्त्रियांना सन्मानाची वागणूक व दर्जा मिळवून दिला.

       छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या विचारांचा व कार्याचा समर्थपणे वारसा चालवणारा राजा म्हणून छत्रपती शाहू महाराजांनी स्वतःची ओळख निर्माण केली.सामाजिक बंधुभाव,अपेक्षित बांधवांचा उद्धार,शेती,शिक्षण,उद्योगधंदे, कला,क्रीडा,आरोग्य इत्यादी महत्त्वपूर्ण क्षेत्रामध्ये त्यांनी महान कार्य केलेले आहे.असे हे महान राजे राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज यांना त्यांच्या जयंतीनिमित्त विनम्र वंदन…!

गुरु रविदास समाजसेवा गौरव राष्ट्रीय पुरस्कार प्राप्त

 रुक्मिणी नगर,अमरावती.

 भ्रमणध्वनी :८०८७७४८६०९